تماشا کنید: حذف کریدوری ایران؟! / در اطراف کشور چه می‌گذرد؟

 «انتخاب» / سید حمزه صالحی: ازنظر تاریخی ایران مسیر اتصال شرق به غرب و شمال به جنوب است. یکی از بارزترین ویژگی‌های کشور ایران موقعیت ویژه ژئوپلیتیک و ژئواکونومی آن است که به سرزمین ایران ارزش و منزلت ویژه‌ای بخشیده است. بااین‌حال شاید درگذشته چنین موهبتی زوال‌ناپذیر به نظر می‌رسید؛ ولی در دوره کنونی و عصر کریدورهای تجاری وضعیت متفاوت شده است. نگاهی به طرح‌های در دست اجرا در سطح منطقه روشن می‌کند که باید زنگ خطر را برای منزلت ژئواکونومی ایران به صدا در آورد. متأسفانه در دو دهه اخیر ایران به‌واسطه افزایش تحریم‌ها و مهم‌تر از آن شیوه ناکارآمد حکمرانی و بوروکراسی زائد داخلی بسیاری از فرصت‌های طلایی را ازدست‌داده است.

 

در این سال‌ها و این روزها توافقات جدید و ابتکارهای زیرساختی که توسط کشورهای مختلف طرح‌ریزی و اجرا می‌شوند به سبب حذف ایران از این طرح‌ها کاملاً برای جایگاه منطقه‌ای و بین‌المللی ایران در حال و آینده خطرناک شده است. اغراق نخواهد بود اگر بگوییم. ایران در حال از دست دادن یکی از بزرگ‌ترین و مهم‌ترین مزیت‌های تاریخی ژئوپلیتیک، ژئواکونومیک و ژئواستراتژیک خود است. تهران برای جلوگیری از رخ دادن چنین وضعیت که به‌سرعت در حال وقوع است لازم است رویکرد خود را به نفع توسعه اقتصادی کشور و توجه به ظرفیت ژئواکونومیک آن تغییر دهد. موضوعی که اگر همین لحظه هم رخ بدهد تا حدودی برای آن دیر شده است؛ بااین‌حال در صورت اهتمام ویژه برای بهره‌گیری از فرصت‌های باقیمانده می‌توان از حذف ایران از پروژه‌های حیاتی زیرساختی که کشور ما را دور می‌زنند و به ساحت متمایز و ارزشمند سرزمینی و ما ضربه وارد می‌کنند جلوگیری کرد.

 

یکی از مهم‌ترین پروژه‌های زیرساختی ابتکار «کمربند و راه» یا همان «راه ابریشم نوین چین» است که بخش «کمربند» آن به کریدورهای زمینی و بخش «راه» به کریدورهای دریایی اشاره دارد. به‌طور تاریخی بخش زمینی راه ابریشم از ایران گذر می‌کرد و ایران به‌عنوان حفاظت کننده و کنترل‌کننده این مسیر شناخته می‌شود؛ اما در شرایط حاضر تحولات عمیق نظام بین‌الملل و پویایی‌های سیاسی در آسیای غربی و آسیای میانه در کنار عدم توجه و فعالیت اثرگذار ایران که بخش بسیار زیادی از آن به خاطر تحریم‌های اقتصادی است باعث شده که این مسیر تاریخی در حال دور زدن قلمرو ایران باشد. وضعیتی که اگر تثبیت شود به‌طور هم‌زمان باعث کاهش منزلت ژئوپلیتیک ایران و ارتقا منزلت کشورهای همسایه و رقیب می‌شود.

 

ابتکار کمربند راه ابریشم چین چند مسیر مهم دارد که دو مسیر آن با امنیت ملی ایران مرتبط است. این دو مسیر هرکدام شامل دالان‌هایی هستند که درمجموع شش دالان اصلی را تشکیل می‌دهند.

 

الف مسیر چین – آسیای میانه – آسیای غربی که شامل 1- دالان کاسپین 2- دالان میانی 3- دالان تاریخی شمالی 4- دالان تاریخی جنوبی است.

 

ب مسیر اقتصادی چین و پاکستان که شامل 1- دالان قراگروم -گوادر 2- دالان قراگروم – زاگرس است.

 

درمجموع از بین این شش دالان سه دالان قلمرو سرزمینی ایران را دور می‌زنند و بسیار برای منافع ایران خطرناک هستند؛ و سه مسیر در صورت فراهم شدن زمینه و رفع تحریم ایران می‌توانند از ایران عبور می‌کنند. در شرایط حاضر و در واقعیت اجرایی و در واقعیت اجرایی وضعیت بسیار متفاوت است.

- دالان کاسپین: از گذرگاه چین و قرقیزستان آغاز می‌شود و با عبور از ازبکستان به بندر ترکمن باشی ترکمنستان در شرق دریای کاسپین می‌رسد؛ ازآنجا به بندرهای باکو سپس به تفلیس در گرجستان و قارص در ترکیه می‌رسد و درنهایت با گذر از استانبول به اروپای جنوبی می‌رسد. ترکیه با استفاده از فرصت تحریم‌ها که توان اقتصادی ایران را به‌شدت کاهش داده است در بندر ترکمن باشی ترکمنستان سرمایه‌گذاری هنگفتی انجام داد تا دالان کاسپین راه‌اندازی شود و بتواند ایران را دور بزند، زیرا ایران بهترین مسیر جاده ابریشم است که به خاطر تحریم‌ها قدرت عمل کمی پیداکرده است، بنابراین ترکیه سعی کند با دور زدن ایران از قدرت تاریخی و ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک ایران به نفع خود بکاهد. در همین راستا علاوه بر اینکه راه‌اندازی کامل این دالان باعث افزایش مانور ترکیه در دوسوی دریای کاسپین یعنی آسیای میانه و قفقاز خواهد شد و بر امنیت ملی ایران تأثیر منفی خواهد گذاشت. بندر ترکمن باشی به‌عنوان یک بندر بسیار بزرگ ممکن است بندرهای شمالی ایران را به حاشیه براند.

 

- دالان قراگروم گوادر: این دالان از سین کیانگ به بند گوادر پاکستان و در ادامه به بنادر عمانی دوقم و صلاله می‌رسد. راه‌اندازی این دالان علاوه بر کاهش اهمیت بندر بسیار استراتژیک چابهار باعث افزایش جاه‌طلبی منطقه‌ای پاکستان نیز خواهد شد. همان‌طور که اخیراً این کشور با جمهوری باکو و ترکیه «رزمایش نظامی سه برادر» را برگزار کرد. این دالان همچنین باعث رونق بیش‌ازپیش عمان و افزایش نقش منطقه‌ای آن خواهد شد. ممکن است کشورهای آسیای میانه برای فروش نفت و گاز خود با استفاده از این بندر ایران را دور بزنند. همچنین با توجه به سرمایه‌گذاری عربستان در آن نفوذ منطقه‌ای عربستان را هم افزایش خواهد داد که همه این‌ها برای منافع ایران زیانبار خواهد بود. این دالان حتی قابلیت مهمی برای پیوستن اسرائیل به راه ابریشم نوین از طریق خط آهن خلیج‌فارس – حیفا است.

 

- دالان میانی: این دالان هم از مرز قزاقستان به بنادر آکتائو و کوریک این کشور در شمال شرقی دریای کاسپین می‌رسد و ازآنجا به باکو سپس گرجستان و ترکیه و درنهایت به اروپا خواهد رسید؛ که به‌مانند دالان کاسپین باکو را به تفلیس و قارص پیوند می‌زند. بیشتر پیامدهای منفی این دالان برای ایران با دالان کاسپین همپوشانی دارد. درواقع برنده اصلی این دلان ترکیه است که سرانجام توانست راه ابریشم نوین چین را با طرح جاه‌طلبانه خود برای دسترسی به جمهوری‌های آسیای میانه از مسیر دریای کاسپین پیوند بزند. متأسفانه ایران به دلیل تحریم‌ها بعید است که بتواند کاری در مقابل احداث دالان میانی و کاسپین انجام دهد. هم اکنون اروپا با اختصاص وام 120 میلیارد دلاری برای راه اندازی کریدور میانی و اتصال به آسیای مرکزی موافقت کرده است. این مبلغ 40 درصد هزینه این کریدور است. جالب است که هر پنج کشور ترکمنستان، تاجیکستان، قرقیزستان، ازبکستان و قراقستان که از جمهوری های استقلال یافته از شوروی هستند در بیانیه‌ای به همراه آلمان بر لزوم رعایت تحریم های وضع شده علیه روسیه در پی تهاجم این کشور به اوکراین تاکید کرده‌اند. این وضعیت گویای تحولات مهمی در محیط همسایگی ایران است، که هوشیاری بیش از پیش ایران را طلب می کند تا از وضعیت تحریمی رها شود و بتواند از حداقل اثرگذاری بر این تحولات برخوردار شود. 

 

از میان شش دالان جاده ابریشم نوین چین سه دلان بالا منجر به دور زدن قلمرو ایران می‌شود و برای ایران ضرر دارد ولی سه دالان دیگر به درجات مختلف برای ایران دارای مطلوبیت است.

 

- دالان تاریخی شمالی: این دالان که مسیر تاریخی راه ابریشم است و با عبور از قزاقستان با عبور از ازبکستان ترکمنستان وارد ایران می‌شود و از محور شرقی – غربی با عبور از مشهد، تهران و تبریز وارد ترکیه خواهد شد و ازآنجا به اروپا خواهد رسید. کانون اصلی این دالان گذر از قلمرو ایران که سرخس ایران گرانیگاه اصلی آن خواهد بود. در صورت تحقق با توجه به پشتوانه تاریخی که دارد باعث همراهی استراتژیک چین با ایران خواهد شد. همچنین اجرای آن به معنی پذیرش ایران به‌عنوان گرانیگاه اصلی راه ابریشم نوین چین است و نقش و جایگاه منطقه‌ای ایران را بسیار افزایش خواهد داد؛ و مهم‌تر از آن این مسئله سرآغازی برای طرح‌های دیگر خواهد بود و با راه‌اندازی آن حتی می‌تواند دالان‌های میانی و کاسپین که با تلاش ترکیه مسیر راه ابریشم را به خود پیوند زده است تا حدودی بی‌اثر کند. بااین‌حال متأسفانه این دالان تاکنون پیشرفتی نداشته است و نه‌تنها ایران به نتوانسته گام مهمی بردارد چین نیز به دلیل تحریم‌ها حاضر به سرمایه‌گذاری در این مسیر نیست و توجه خود را به مسیرهای جایگزین معطوف کرده است.

 

- دالان قراگروم – زاگرس: این مسیر با دالان قراقروم گوادر همپوشانی دارد ولی برخلاف آن از مسیر ایران هم عبور می‌کند. مسیر اصلی این دالان عبور از قلمرو ایران خواهد بود که از چین شروع می‌شود و با عبور از پاکستان به زاهدان در ایران می‌رسد. سپس از کرمان و یزد و اصفهان به غرب و شمال غرب ایران می‌رسد تا درنهایت به ترکیه و از کرمانشاه به بغداد و سوریه و مدیترانه برسد. تحقق این طرح تعمیق زیاد روابط چین با ایران و پاکستان با ایران را به دنبال خواهد داشت و می‌تواند بر سایر مسیرهایی که در حال دور زدن ایران هستند تأثیر بگذارد.

 

- دالان تاریخی جنوبی: این مسیر از چین به قرقیزستان سپس تاجیکستان، افغانستان و درنهایت به ایران و از ایران به استانبول و بالکان می‌رسد. تفاهم‌نامه ساخت این مسیر میان پنج کشور (چین، قرقیزستان، تاجیکستان، افغانستان، ایران) در سال 2015 منعقد شد که اهداف چین از آن دسترسی به دو بندر چابهار و بندرعباس ایران بود. این پروژه با نام خط ریلی پنج ملت مهم‌ترین نمود این دالان خواهد بود. اگرچه پروژه ریلی چین به افغانستان در مسیر این طرح پیشرفت داشته ولی اقدامی در مسیر خط ریلی ایران و افغانستان صورت نگرفته است. این در حالی است که راه‌اندازی این مسیر می‌تواند ایران را به چهارراه منطقه تبدیل کند و نفوذ ایران در آسیای میانه را افزایش دهد.

 

درمجموع درجه مطلوبیت این شش کریدور و احتمال راه‌اندازی آن‌ها در جدول زیر به‌طور خلاصه مشخص‌شده است.

 این موارد نشان می‌دهد از بین دالان‌های زمینی راه ابریشم نوین چین آن‌هایی که برای ایران مطلوبیت زیادی دارند با توجه به تحریم‌ها علیه ایران احتمال وقوع زیادی ندارند، برعکس دالان‌هایی که برای جایگاه منطقه‌ای و امنیت ملی ایران خطرناک هستند از احتمال وقوع زیادی برخوردار هستند و یا می‌توان گفت راه‌اندازی شده‌اند. واقعیت این است یکی از مهم‌ترین پیشران‌های تأثیرگذار بر دور زدن قلمرو ایران، دشمنی آمریکا و ایران است؛ زیرا آمریکا تلاش می‌کند درجاهایی که توانایی زیادی برای به چالش کشیدن چین ندارد حداقل با حذف و دور زدن ایران (به‌عنوان متحد چین و دشمن آمریکا) از مسیر کریدورهای بین‌المللی مانع قدرت گرفتن ایران و متعاقب آن تقویت مواضع چین شود. با رویکرد شرق‌گرایی دولت فعلی این رویکرد دولت آمریکا بیش‌ازپیش تقویت‌شده است و متأسفانه اثرگذاری لازم را هم داشته است.

 

تحت تأثیر چنین وضعیتی دولت عراق هم حاضر به همکاری و مشارکت مناسب با ایران برای اتصال راه‌آهن شلمچه به بصره که فقط 35 کیلومتر است نیست، آقای الشیاع السودانی در آخرین اظهارنظر خود گفته است که در صورت افتتاح این مسیر اجازه حمل‌ونقل کالا نخواهد داشت و صرفاً یک خط ریلی مسافری خواهد بود. این در شرایطی است که اتصال راه‌آهن ایران و عراق می‌تواند ایران را از یک مسیر عربی به اروپا برساند (مسیر عراق، سوریه، لبنان و دریای مدیترانه) این مسیر می‌تواند مسیر جایگزین ایران برای اتصال به اروپا از طریق ترکیه یا جمهوری باکو باشد؛ اما در سمت دیگر عراق بسیار بر اجرای «کریدور راه توسعه» که پروژه‌ای برای اتصال عراق به ترکیه از طریق راه‌آهن، جاده، بنادر و شهرها است تأکید دارد. این پروژه 17 میلیارد دلاری که به جاده ابریشم عراق نیز مشهور است، برای تسهیل تجارت سریع‌تر و کارآمدتر ایجادشده و طی آن راه‌آهن و بزرگراهی به طول یک هزار و ۲۰۰ کیلومتر از بندر فاو عراق تا بندر مرسین ترکیه احداث می‌شود. هدف از راه‌اندازی این پروژه، کوتاه کردن مسیر ترانزیت کالا از کشورهای آسیای شرقی به اروپاست که هم‌اکنون از مسیر دریایی بسیار طولانی و گذر از کانال سوئز منتقل می‌شود. فرحان الفرطوسی، مدیرعامل سازمان بنادر عراق با اشاره به عقب ماندن عراق از طرح‌های زیرساختی در طی چند دهه گذشته گفته: «این روزها آغاز بازگشت عراق است». به گفته کارشناسان با این پروژه و لابی ترکیه و آمریکا، عراق به مسیری شمال-جنوبی تبدیل می‌شود و جای ایران را می‌گیرد. درواقع با این پروژه رسماً ایران دور زده می‌شود و این برخلاف منافع ملی ماست.

 

جدا از این موارد کریدور هند – خاورمیانه – اروپا هم که در اجلاس جی 20 به تصویب رسید. تلاشی برای دور زدن ایران و نیز مقابله با کمربند و جاده چین است تا به‌وسیله آن از نزدیکی بیشتر متحدان آمریکا به چین جلوگیری شود. این کریدور به معنی گذر کردن ضمنی هند از راه‌اندازی چابهار خواهد بود. به نظر می‌رسد ناامنی در افغانستان و ضدیت طالبان با هندوستان و نیز تحریم‌های ایران (به‌رغم استثنا بودن چابهار از تحریم) باعث شده است که هندوستان تمرکز خود را بر مسیرهای جایگزین برای مقابله با چین بگذارد. این کریدور همچنین به معنی ناامید شدن هند از احداث کریدور شمال جنوب که افتتاح آن سال‌ها به طول انجامیده و هنوز بخشی از آن در ایران (مسیر رشت – آستارا) هنوز تکمیل‌نشده هم هست. همه این عوامل وضعیتی را به وجود آورده که در صورت بی‌توجهی ایران به آن خطرات و عوارض زیادی برای کشور در آینده به دنبال خواهد داشت. وضعیت پیرامونی ایران به‌سرعت در حال دگرگونی است و کشور برای حذف نشدن از تحولات ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک باید در کمترین زمان و با بیشترین سرعت رویکرد خود را برای کاهش خطرات و بهره‌گیری از فرصت‌های باقیمانده تغییر بدهد، در غیر این صورت جبران خسارت‌های ناشی از کم‌توجهی به جنگ کریدورها که بخش مهمی از آن‌ها به طرز آشکاری باهدف ضربه زدن به مزیت ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک ایران در حال اجرایی شدن هستند عواقب اقتصادی، امنیتی و حتی تمامیت ارضی برای کشور به دنبال خواهد داشت.