آخرین وضعیت پرونده‌ی «قنات‌ها» در یونسکو

دو وزارتخانه‌ی «نیرو» و «جهاد کشاورزی» به همراه «سازمان میراث فرهنگی و گردشگری» برای تهیه پرونده‌ زنجیره‌ای «قنات‌ها» همکاری کردند تا 11 قنات زنده‌ی ایران را جهانی کنند، پروژه‌ای که از چند سال پیش مطرح شد و هر مناسبت بهانه‌ای شد برای پررنگ کردن این همکاری و البته در راستای ترویج فرهنگ کمبود ذخیره‌گاه‌های آبی ایران و منطقه.

بنابراین پرونده‌ی «قنات‌ها» به همراه پرنده‌ی «بیابان لوت» قبل از اول فوریه 2015 به یونسکو ارسال شد تا در اجلاس 2016 که تیرماه سال آینده برگزار می‌شود، میراث جهانی بررسی و در صورت تائید ثبت شود.

از سوی دیگر محمد حسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خبر داد که قبل از برگزاری اجلاس ایران باید در جلسه‌ای که 10 آذرماه در پاریس برگزار می‌شود از این پرونده‌ی خود دفاع کند، چون پیچیدگی‌هایی دارد.

وی گفت: از آنجایی که پرونده میراث جهانی قنات در موضوعاتی چون مدیریت و دانش سنتی، عرصه و حریم، مالکیت، نگهداری و بهره‌برداری از قنات‌ها و همچنین مباحث حقوقی و ارتباط میان دستگاه‌های مختلف از پیچیدگی و اهمیت بسیاری برخوردار است، به همین دلیل برای نخستین‌بار از ایران درخواست شده تا در پنل میراث جهانی ایکوموس حاضر شده و به پرسش‌های مختلف کارشناسان مربوط جواب می‌دهد.

او درباره‌ی فرآیند بررسی پرونده‌ها توسط ایکوموس توضیح داد: پس از ارسال پرونده به کمیته میراث جهانی یونسکو، یک نسخه از آن با فایل الکترونیکی به انضمام نقشه‌ها، برای ارزیابی به ایکوموس ارسال می‌شود، همچنین ایکوموس با اعلام فراخوان از همه‌ی کارشناسان خبره و علمی این رشته در سراسر جهان درخواست بررسی و اظهارنظر مستقل دارد و همزمان با این اقدام ارزیابی میدانی پرونده نیز توسط ایکوموس انجام می‌شود. همچنین پس از دریافت نظرات کارشناسان، پرسش‌هایی از کشور مربوطه انجام می‌شود و دوباره در کمیته‌های علمی ایکوموس مطرح و در پنل میراث جهانی ایکوموس، با حضور کارشناسان چند رشته‌ای مورد بررسی و نظرخواهی قرار می‌گیرد.

به گفته‌ی طالبیان، نتایج نهایی این پنل در پایان سال به کمیته میراث جهانی ارسال می‌شود که البته نتیجه پنل میراث جهانی ایکوموس به هیچ وجه تایید یا رد پرونده‌ی زنجیره‌ای قنات ایرانی را به دنبال ندارد و قضاوت نهایی به عهده کمیته میراث جهانی یونسکو است که در تیرماه سال آینده برگزار می‌شود.

  قنات «مون» اردستان، قنات «وزوان»، قنات «مزدآباد» در استان اصفهان، قنات «گوهر ریز جوپار» کرمان و قنوات بم: (قنات اکبرآباد و قاسم آباد) از استان کرمان، قنات «ابراهیم‌آباد» اراک از استان مرکزی، قنات «بلده» از توابع فردوس در خراسان جنوبی، قنات «حسن‌آباد» جنوب غربی شهر مهریز، قنات «زارچ» فهرج یزد و قنات «قصبه» گناباد خراسان رضوی 11 قناتی هستند که پرونده حریم آنها برای ثبت جهانی تصویب و ابلاغ شده است.

البته نباید این نکته را از نظر دور داشت که بهره‌برداری از قنات به اعتقاد پژوهشگران ابتدا در ایران شکل گرفته و در دوره‌ی هخامنشی ایرانیان این فن را به کشورهای عمان، یمن و شاخ

آفریقا گسترش دادند سپس مسلمانان آن را به اسپانیا بردند. مهم‌ترین و قدیمی‌ترین کاریزها در ایران، افغانستان و تاجیکستان وجود دارد. گفته می‌شود 34 کشور جهان از فن‌آوری قنات هم اکنون بهره ‌می‌برند اما 40هزار قنات فعال در ایران گواه بر این است که همچنان تعداد قنات‌های ایران چند برابر بیش‌تر از مجموع قنات‌ها در سایر کشورهای جهان است.

تا سال ۹۰ عرصه ۸۵ قنات در مجموع 15 استان کشور تصویب شده است. نخستین قنات‌های ثبت ملی شده شامل قنات «مرتاض علی» شیراز در سال ۵۴ و قنات «کت خاش» دشتستان بوشهر در سال ۸۲ و قنات «کهنه امیرآباد» چهارمحال و بختیاری مربوط به سال ۸۴ است.