سرویس تاریخ «انتخاب»؛ روز پنجشنبه ۲۴ اسفند ۱۳۲۴ مجلس شورای ملی به اتفاق آرا ملی شدن نفت را تصویب کرد. در این جلسه اتفاقات جالبی افتاد مثلا این‌که حائری‌زاده که خود یکی از اعضای کمیسیون نفت بود به عنوان مخالف مشروط صحبت کرد و جمال امامی از مصدق گله کرد که چرا از نمایندگان تشکر ویژه به عمل نیاورده و گفت که این پیشنهاد (ملی شدن) را خودش مطرح کرده است. بخشی از گزارش مجلس در این روز را به روایت روزنامه اطلاعات و نیز مشروح مذاکرات مجلس در ادامه می‌خوانید:
سالن انتظار تالار جلسه علنی مجلس شورای ملی که تماشاچیان و روزنامه‌نگاران قبل از تشکیل جلسه در آن حضور می‌یابند تا زنگ زده شود و سپس از آن‌جا به تالار بروند امروز [پنجشنبه ۲۴ اسفند ۱۳۲۹] بر خلاف روز‌های اخیر مملو از روزنامه‌نویس و تماشاچی شده بود.
تا ساعت ۱۰ که زنگ زده شد، جمعیت پیاپی وارد تالار می‌شد و تا مدتی پس از ساعت ۱۰ نیز تماشاچیان وارد مجلس می‌شدند.
در ساعت ۱۰ و ۲۰ دقیقه لژ جراید، لژ نوین و جایگاه تماشاچیان مملو از جمعیت گردیده بود.
علت این ازدحام گزارش کمیسیون نفت درباره ملی شدن نفت بود که در دستور امروز قرار داشت و مجلس درباره آن اظهار نظر می‌کرد.
جلسه علنی مجلس شورای ملی در ساعت ۱۰ و ۲۰ دقیقه صبح امروز [پنجشنبه ۲۴ اسفند ۱۳۲۹]به ریاست آقای سردار فاخر حکمت تشکیل گردید.... گزارش کمیسیون نفت به این شرح قرائت شد:
گزارش نفت
گزارش از کمیسیون مخصوص نفت به مجلس شوراى ملى
مجلس شوراى ملى
کمیسیون مخصوص نفت که طبق تصمیم قانونى در جلسه پنجشنبه ۲۱- ۱۰- ۱۳۲۹ از طرف مجلس شوراى ملى اتخاذ شده است و من‌باب یادآورى به عرض مجلس شوراى ملى مى‌رساند.
تصمیم قانونى
مجلس شوراى ملى با تأیید و تصویب گزارش کمسیسون نفت دائر بر این‌که لایحه ساعد - گس کافى براى استیفاى حقوق ایران نیست به منظور اجراى قانون مهرماه ۱۳۲۶ به آن کمیسیون مأموریت می‌دهد که با توجه به پیشنهادات آقایان مبنى بر تعیین وظیفه و رویه دولت تهیه و براى تصویب به مجلس شوراى ملى تقدیم نماید. آقایان نمایندگان مى‌توانند در ظرف دو هفته هرگونه پیشنهادى که دارند به کمیسیون تقدیم نمایند.
از تاریخ نهم بهمن ماه ۱۳۲۹ الى تاریخ پنجشنبه ۱۷ اسفند ماه ۱۳۲۹ دوازده جلسه تشکیل داده و غالب جلسات طولانى و در جلسه چند ساعت مشغول مطالعه جوانب و اطراف موضوع بوده و از لحاظ سیاسى و اقتصادى و قضایى و ... مداقه کامل به عمل آورده که عیناً چگونگى مذاکرات در صورت‌جلسات کمیسیون منعکس است بالاخره در روز پنجشنبه ۱۷ اسفند ۱۳۲۹ کمیسیون به اتفاق آرا تصمیم ذیل را اتخاذ و این که گزارش آن تقدیم مجلس شوراى ملى مى‌گردد:
مجلس شوراى ملى نظر به این‌که ضمن پیشنهادات به کمیسیون نفت پیشنهاد ملى شدن صنعت نفت در سراسر کشور مورد توجه و قبول کمیسیون قرار گرفته و از آن‌جایى که وقت کافى براى مطالعه در اطراف اجراى این اصل نیست کمیسیون مخصوص نفت از مجلس شوراى ملى تقاضاى دو ماه تمدید مى‌نماید.
دکتر مصدق - جمال امامى- دکتر شایگان- صالح بهبهانى- حائرى‌زاده- گنجه- حسین مکى- سرتیپ‌زاده- پالیزى دکتر علوى- قشقایى- ناصر ذوالفقارى- دکتر کاسمى- دکتر هدایتى- فقیه‌زاده- عامرى- فرامرزى
بنابراین ماده واحده ذیل را با قید دو فوریت براى تصویب تقدیم مجلس شوراى ملى مى‌نماید:
ماده واحده - مجلس شوراى ملى تصمیم مورخ ۱۳۲۹.۱۲.۱۷ کمیسیون مخصوص نفت را تأیید و با تمدید مدت موافقت مى‌نماید.
مخبرکمیسیون مخصوص نفت- حسین مکى (مجلس مذاکرات مجلس ملی، دوره ۱۶، جلسه ۱۲۸، صورت مشروح مذاکرات مجلس روز پنجشنبه ۲۴ اسفند ۱۳۲۹)
سپس عده‌ای از نمایندگان پیشنهاد زیر را دادند:
پیشنهاد می‌کنیم که گزارش کمیسیون نفت مقدم بر طرح مربوط به انتخاب کمیسیون‌ها قرار گیرد.
به پیشنهاد فوق رای گرفته شد و تصویب گردید و گزارش کمیسیون نفت که در جلسه قبل دو فوریتش تصویب شده بود قرائت و مطرح گردید.
حائری‌زاده: تا قضیه نفت خاتمه نیافته ما هر روز گرفتار بدبختی هستیم
این موضوع نفت که مایه حیات زندگانی امروز بشر هست مایه بدبختی و بیچارگی ما شده. موقعی که کمیسیون نفت تشکیل شد بنده افتخار عضویت آن را پیدا کردم در مذاکرات عرض کردم این مسئله پیش من یک امر بدیهی است و محتاج شور و بحث نیست و حقوقی که از ملت ایران سلب شده و این دستگاهی که باعث خرابی این مملکت است باید برچیده شود، ولی نظر این بود که در موضوع توافق شکلی نباشد که اجانب تصور کنند که در بین ما اختلاف کلمه‌ایست.
بالاخره کسانی که در این امر شک و شبهه داشتند مشغول مطالعه شدند. من متاسفم که چرا کتاب مذاکرات نفت در دسترس تمام مردم واقع نشد تا همه مردم از آن مستحضر شوند. حق این بود که این کتاب در تمام شهرستان‌ها و حتی مدارس عالیه ما منتشر شود تا نسل آینده بفهمد ما با چه بدبختی‌هایی روبه‌رو بوده‌ایم.
در موقع تصمیم باز فرمول‌های متعددی پیشنهاد شد تا اتفاق نظر حاصل شود. بنده ناچار شدم به عنوان مخالف بیایم صحبت کنم. تا این قضیه نفت خاتمه نیافته ما هر روز گرفتار بدبختی هستیم، نه تنها در ایران، برای عبور لوله‌های نفت ایران در سایر ممالک چندین بار تاکنون کودتا شده و عده‌ای کشته شده‌اند.
دیشب یک تلفنی به من رسید که معلوم کرد فحش در مجلس لرد‌های انگلستان هم شروع شده و این فحش دیشب درباره یک مقام روحانی که در نزد من بسیار مقدس است (عده‌ای: در نظر همه مقدس‌اند) و در عالم تشیع مقام محترمی دارد در مجلس لرد‌های انگلستان داده شده و از طرف دولت یاوه‌سرایی‌هایی کرده است.
شنیدم که جناب هندرسن نسبت به مقام مقدس یک شخص روحانی که در موقع تبعید از طرف اهالی پایتخت به مقام نمایندگی مجلس انتخاب شده است مطالب توهین‌آمیز گفته است.
البته انگلستان بعد از جنگ بین‌المللی اول با این قبیل توپ و تشر‌ها سلطنت ایران را از یک فامیل به فامیل دیگر انتقال می‌داد البته کمپانی هند مورد حمایت بریتانیا واقع می‌شد که یک ملت ۳۰۰ میلیونی را اسیر سازد و این حمایت از کمپانی‌ها برای ادامه غارتگری از لوازم حکومت مستعمراتی است، ولی بحمدالله بعد از جنگ بین‌المللی دوم انگلستان در سایه آمریکا باید ادامه حیات بدهد و قدرت این‌که دستگاه ظلم کمپانی‌های غارتگر را حمایت کند ندارد.
من به سهم خود به جناب هندرسن اجازه نمی‌دهم در امور داخلی ما وارد شده و نسبت به مقام یک شخص روحانی که در تمام عمر در راه اسلام مجاهده کرده است و فتوای کوتاه شدن دست کمپانی غارتگر نفت را داده است اسائه ادب نماید.
گذشت آن روزگار که انگلستان با این قبیل حرف‌ها دیکتاتور‌ها را فراری می‌ساخت. امروز در سایه مخالفت نوکر‌ها کمپانی با انتخاب ما‌ها اهالی رشید تهران مبارزه کرده و در دو دفعه آیت‌الله کاشانی و اشخاص دیگری که امتحان مقاومت در مقابل سیاست انگلستان را داده بودند بر کرسی نمایندگی نشاندند.
کشاورز صدر: گزارش کمیسیون نفت اولین قدم آزادی ملت ایران است
نمایندگان مجلس شورای ملی در حفظ منافع کشور همیشه متحدالقول بوده‌اند و از اختلافات در این مسائل صرف‌نظر کرده و برای حفظ منافع کشور همه قیام کرده‌اند و شاهد این امر اتفاق قول اعضای کمیسیون نفت درباره ملی شدن نفت بود که خوشبختانه به اتفاق آرا این گزارش را تقدیم کردند و شاهد برجسته دیگر موضوع طرح این گزارش و دو فوریت آن بود ک در جلسه قبل جمیع نمایندگان به فوریت این امر قیام فرمودند.
این امید و نوید می‌دهد به ملت ایران که نمایندگان مجلس شورای ملی اگر در مسائل خصوصی اختلاف داشته باشند راجع به مسائل حیاتی مملکت اتفاق قول و رای دارند.
بنده اجمالا به عرض آقایان می‌رسانم که آقایان اعضای کمیسیون نفت در جزئیات کار با تمام متخصصین ایرانی وارد مذاکره شده‌اند و نظریات مطلعین خارجی را مورد دفت و مداقه قرار داده‌اند و حتی با جمیع نمایندگان محترم مجلس شورای ملی به شور و مشورت پرداخته‌اند. روی هم رفته به نظر بنده اقتضا دارد و تحقیقا هم همین‌طور است که این اتفاق آرا امروز با بزرگ‌ترین قدرت و قوت برای دولت ما و کمیسیون نفت است تا راه‌حل عملی شدن اجرای نفت را بیابند و آن را عملی کنند.
چون همه ملی شدن نفت را قبول دارند بیش از این مطلبی عرض نمی‌کنم فقط عرض می‌کنم موضوعی را که آقا حائری‌زاده عنوان کردند و گفتند در مجلس لرد‌های انگلیسی به مقام یکی از روحانیون توهین شده است لازم است سوال کنم: آیا انگلیس‌ها راضی می‌شوند که ما به یکی از وطن‌پرست‌ترین افراد یا مقدسات ملی و مذهبی آن‌ها توهین کنیم؟! هر مطلب توهین‌آمیزی که آن‌جا گفته‌اند مورد انزجار ماست و آیت‌الله کاشانی جزء مقدسات دینی و ملی ماست و مجلس شورای ملی اجازه نمی‌دهد که معاون پارلمانی انگلیس برای ادامه سرقت کمپانی نفت جنوب مطالب مزخرفی بگوید (مکی: بی‌جا کرده است) بنابراین من انزجار ملت و مجلس ایران را از حرف‌های معاون پارلمانی دولت انگلستان اعلام می‌دارم (صحیح است).
این گزارش کمیسیون نفت اولین قدم آزادی ملت ایران است که یوغ بندگی را از گردن ملت ایران برخواهد داشت. (صحیح است – احسنت)
جمال امامی: حق بود آقای دکتر مصدق از دیگران بیش از اعضای جبهه ملی تشکر کنند
چون نوبت صحبت نداشتم این پیشنهاد [کفایت مذاکرات]را بهانه کردم تا بیایم و چند دقیقه‌ای عرایض خود را به پیشگاه نمایندگان محترم عرض بدارم. منظور من جلوگیری از نطق نمایندگان نبود بلکه استفاده از اوکازیون بود تا حرف‌هایم را بزنم. بنده معمولا روده‌درازی نمی‌کنم و این دفعه هم رویه خود را ادامه می‌دهم. چون موضوع حساس و حیاتی است و حتما در تاریخ مملکت ما ضبط خواهد شد از ارباب جراید و تندنویسان مجلس تقاضا دارم مطالب مرا دقیقا نت بگیرند.
بنده یکی دو بار هم پشت این تریبون به عرض رساندم که اولین تکلیف نماینده اظهار رای است و این نه موجب افتخار می‌شود و نه مباهات، زیرا تکلیف ما این است و ملت ایران ما را برای این فرستاده که اظهار عقیده و رای کنیم.
لازم می‌دانم شهادت دهم که اعضای محترم کمیسیون نفت از بدو تشکیل کمیسیون به تکالیف ملی خودشان چنان‌چه شایسته بود قیام کردند.
از جناب رئیس کمیسیون نفت [دکتر مصدق] توقع داشتم که نسبت به تمام اعضای کمیسیون نفت تقدیر بفرمایند.
اگر اظهارات ایشان به عنوان رئیس کمیسیون بود حق این بود – و بالاخص نسبت به ایشان حق این بود – که نسبت به تمام اعضای کمیسیون نفت تقدیر نمایند؛ و حتی معتقدم که این تقدیر باید از اعضای کمیسیون و اعضای جبهه ملی بیشتر باشد؛ سهم اعضای کمیسیون و جبهه ملی اگر از این‌ها کمتر نباشد بیشتر نیست، زیرا اعضای جبهه ملی لااقل کسب شهرت کردند، ولی سایر نمایندگان محض لله ما را تایید نمودند؛ بنابراین حق بود که آقای دکتر مصدق از دیگران بیش از اعضای جبهه ملی تشکر کنند، ولی اگر تشکر فردی بود که لازم نبود زیراکه ما انجام وظیفه خود را کردیم.
قسمت دیگر این بود که ایشان باید بهتر متوجه باشند که به هیچ وجه صلاح نیست که مسئولیت کار نفت را به گردن عده معدودی بیندازند. حتی باید مسئولیت آن را به گردن سنا هم انداخت.
مسئول این تصمیم همه ملت ایران باید باشد و مقصود من این است که مجلس ایران تحت تاثیر و تهدید این کار را نمی‌کند.
آقای مکی پریروز جمله‌ای گفتند که من گله می‌کنم باید به دنیا اعلام کرد که ملت ایران به اختیار خودش اصل ملی کردن نفت را اعلام کرد.
وکیلی که از نوشته‌های روزنامه بترسد وکیل نیست برای لای جرز خوب است (مخبر فرهمند: آقا این‌طور نیست ما نترسیدیم رای خودمان را دادیم). آقا من هم عرضم همین است مطلب دیگری نگفتم.
کمیسیون نفت سه تصمیم داشته که بدبختانه هر سه تصمیم به خط من بوده است. این‌که می‌گویم بدبختانه، زیرا می‌ترسم این به قیمت جان من تمام شود (حائری‌زاده: آن انگلیس سابق دیگر باقی نیست.)
آقا چرا، آدم را ترور می‌کنند و من با علم به ترور رای دادم. (آفرین، بارک‌الله)
بنده یک بار دیگر عرض کردم که موقعی که در دولت بودم رویه دولت را امضا نکردم و حالا که نماینده مجلس قطعا رویه دولت اسبق را تایید نمی‌کردم بنده پیشنهاد دومی که کردم و موجب موافقت واقع شد پیشنهاد رجعت امر به کمیسیون بود و در این‌جا حق بود که جناب آقای دکتر مصدق از تمام نمایندگان مجلس تشکر می‌کردند، زیرا اگر قسمت اول کار ما بود این دومی دیگر مال اکثریت مجلس طرفدار دولت بود که به جانب ما آمد.
امینی: خوب است آقای رئیس تذکر دهند که راجع به کفایت مذاکرات حرف بزنند این‌ها که مربوط به کفایت مذاکرات نیست.
شوشتری: موضوع آن‌قدر مهم است که هر قدر حرف بزنند کم است.
جمال امامی: آقا برای روشن شدن موضوعات باید من این مطالب را بگویم.
اردلان: این کار مجلس نیست باید در کفایت مذاکرات صحبت کرد.
عده‌ای: بفرمایید...
جمال امامی: پیشنهاد فعلی را من تهیه کردم
جمال امامی: به هر حال موضوع دوباره به کمیسیون نفت ارجاع شد و خدا رحمتش کند مرحوم رزم‌آرا پیشنهاد کرده بود که دنباله امر را از دست کمیسیون نفت بگیرند. البته این امر به هر کمیسیونی ارجاع می‌شد به همین نتیجه ممکن بود برسد، ولی در انظار مردم خوب نبود. بالاخره کمیسیون دوباره تشکیل شد و پیشنهاد فعلی را من تهیه کردم و تصویب شد.
عده‌ای در عرض این چند روزه به من مراجعه کردند که تو چرا این پیشنهاد را با وضع فعلی دنیا و مشکلات کنونی دادی و من جواب آن‌ها را حالا می‌خواهم عرض کنم:
آیا بین نمایندگان ملت ایران کسی پیدا می‌شود که بگوید ما نمی‌خواهیم نفت خود را اداره کنیم؟ این آرزوی ملت ایران است که تمام صنایع خود و بالاخص نفت خود را خود اداره کند. این آرزوی ملت ایران بود که ما آن را روی کاغذ آوردیم. اما مطلبی که مورد اشکال و ایراد هست و این‌ها می‌گویند طرز اجرای آن است که ما حالا آمده‌ایم تا وقت بگیریم و برویم راهش را تعیین کنیم. آقایان به کمیسیون نفت اجازه بفرمایند که برود و اجرای این امر را مطالعه کند کار به مرحله‌ای رسیده که آقایان تصویب کنند ما راه‌حل موضوع را برویم و تهیه کنیم. آقایان موافقت بفرمایید که، چون ملت ایران باید مسئولیت این امر را به عهده بگیرد، عده‌ای از افراد سنا بیایند و با ما همکاری کنند و به علاوه یک کمیسیون فنی هم در خارج با ما همکاری کند.
عده‌ای: این از وظایف کمیسیون است.
جمال امامی: باید سه یا پنج نفر از سنا هم بیایند تا مرحله نهایی این اقدام را عملی کنیم.
رئیس: مدت یک ربع تمام شد.
جمال امامی: در هر صورت بنده مطمئنم که نمایندگان ملت ایران با در نظر گرفتن عرایضی که شده است به هیچ وجه نگرانی نداشته باشند. ما تمام اطراف کار را می‌سنجیم و با در نظر گرفتن موانع تصمیم می‌گیرم. ما اگر احساسات‌مان هم غالب بر عقل‌مان شد شما تذکر می‌دهید و ما ترمز می‌کنیم. به هر حال اجازه بدهید کمیسیون برود و مطالعه کند و به عقیده من دو ماه هم کافی نبود و من سه ماه پیشنهاد کردم.
شوشتری: امروز روزی است که مقدرات شرق تغییر پیدا می‌کند
امروز روزی است که مقدرات شرق تغییر پیدا کند برای عملی که نمایندگان محترم قطع دارم آن را انجام می‌دهند. من سیاست مرموز دویست‌ساله و قتل ماژور ایمبری و تمام این سیاست‌هایی که عده‌ای از مردم این مملکت را خائن کردند صحبت کرده‌ام.
آقا ایرانی پاک بود، ایرانی پاک است. این موضوع خیلی مهم است. امروز یک موضوعی با حیات من و شما و تمام مسلمین جهان و حیات خاورمیانه توام است.
عده‌ای برای این‌که تشخیص می‌دادند به همان سیاست مرموز این‌ها را متهم کردند و یک وضعیت عجیبی پیش آوردند و این تشنج مصنوعی را ایجاد کردند.
امروز صبح حضرت آیت‌الله کاشانی به من فرمودند که «دیروز به ما گفته‌اند که شما در مجلسی گفته‌اید ۲۴ ساعت قضیه را به تاخیر بیندازند.» من عرض کردم که «این حرف صحیح نیست و خواستند نمایندگان را آلوده کنند. من اگر نظر داشته باشم بدون پروا می‌گویم و اتکا به حضرت احدیت دارم.» این حرف‌ها را می‌زنند و آن دیگری در روزنامه می‌نویسد من ترورکننده مدرسم!ای وای بر من. من دارم تاریخ مدرس را می‌نویسم. من در آن تاریخ هفده ماه، رفتم مرحوم مدرس را ملاقات کردم.
امروز روزی است که هریک از ما‌ها نظر خود را بگوییم من امروز صبح رفتم در ستون مخالف اسم‌نویسی کردم و به آقای دکتر مصدق گفتم اگر امروز ناهار هم نخوریم و بنشینیم و این موضوع را حلاجی کنیم چیزی از دست نداده‌ایم تا همه بفهمند که مجلس شورای ملی بدون فکر و مطالعه نظر نمی‌دهد.
چند روز پیش آقای صالح به من گفتند: «چه کسی برای ریاست دولت صالح است؟» من گفتم: «بنده» و این را هم با کمال شجاعت گفتم.
عده‌ای: آقای رئیس رای تمایل بگیرید.
شوشتری: آقایان اجازه بدهید چند نفر صحبت کنند و ادله گفته شود. اگر این فکر را همان‌طور که آقای جمال امامی گفتند ما انحصاری نشان دهیم ممکن است بعد‌ها برای ما ایجاد حرف کنند. بنده می‌گویم دو ماه کم است و این مفهوم مخالفت است. استدعا دارم اجازه بدهید سه نفر به عنوان مخالفت و سه نفر به عنوان موافق صحبت کنند. آقا موضوع خیلی مهم‌تر از این‌هاست. موضوع مقدرات مملکت است. باید تشریح بشود. هیچ فرد ایرانی غیر از وطن‌خواهی چیزی نمی‌خواهد و بنابراین من با کفایت مذاکرات مخالفم.
طرح پیشنهادات
در این وقت به کفایت مذاکرات رای گرفته و تصویب شد و پیشنهادات مطرح شد.
آقای فقیه‌زاده [پیشنهاد کردند]: ابتدای مدت وقت کمیسیون بعد از تعطیل قرار داده شود.
رئیس: این امر بدیهی است، زیرا تعطیلات حساب نمی‌شود مع‌الوصف رای می‌گیریم.
فقیه‌زاده با این توضیح پیشنهاد خود را پس گرفت.
آقای اردلان [پیشنهاد کرد]: کمپانی نفت مجاز است در صورت لزوم از کارشناسان خارجی دعوت نموده و اطلاعات آن‌ها را مورد استفاده قرار دهد. آقا این چه مملکتی است که به نمایندگان ملت اجازه نمی‌دهند که صحبت کنند. من صبح زود آمدم و اسم نوشتم تا صحبت کنم، ولی دیدم همان آقایی که پیشنهاد ملی شدن نفت را امضا کرده آمده و به عنوان مخالف اسم نوشته است! آقا این چه آزادی است؟! چرا نمی‌گذارید ما صحبت کنیم؟! این بزرگ‌ترین ظلم به آزادی فردی یک نفر نماینده است. بنده در کمیسیون نفت پیشنهادی دادم، ولی به پیشنهاد من در کمیسیون رای نگرفته‌اند حالا هم که من عضو کمیسیون نیستم تا بروم و مطالب خود را بگویم. شما چه می‌دانید که من در دلم چه داشته و چه می‌خواسته‌ام بگویم. آقای حائری‌زاده خودش پیشنهاددهنده ملی شدن نفت است و آمد و به عنوان مخالف صحبت کرد! آقا چرا به من اجازه ندادید صحبت کنم؟ من وکیل مردمم و آزادانه باید عقاید خود را بگویم.
دکتر مصدق: هر قدر این تصمیم زودتر اتخاذ شود بیشتر در صلاح ملت است
در چنین موقعی که مجلس شورای ملی می‌خواهد یک تصمیمی که جنبه حیاتی برای مملکت دارد بگیرد هر قدر ما کمتر حرف بزنیم و هر قدر این تصمیم زودتر اتخاذ شود بیشتر در صلاح ملت است.
اردلان: این‌طور نیست.
دکتر مصدق: من از تمام نمایندگان مجلس شورای ملی تشکر کرده‌ام و من قابل نیستم که تشکر کنم و ملت ایران باید تشکر کند. شما نماینده ملتید و انجام وظیفه می‌کنید و احتیاج به تشکر ندارید.
اقای قشقایی و ذوالفقاری با پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت موافق بودند که در صورت‌جلسات کمیسیون نفت این امر مندرج است. اکنون می‌خواهم راجع به خبری که از رادیو لندن منتشر شده چند دقیقه به عرض آقایان برسانم:
امروز در مجلس لرد‌ها لرد ونسیتارت از دولت پرسید که «آیا اقدامات لازم برای حفظ منافع انگلیس در ایران به عمل آمده است یا خیر/»، هندرس معاون پارلمانی از جانب دولت گفت که «دولت هم قانونا حق دارد و هم موظف است منافع قانونی بازرگانی خود را در ماوراء بحار حفظ نماید. من چنین استنباط کرده‌ام که آقای لرد ونسیتارت این سوال شرکت نفت را به‌خصوص در نظر گرفته است. از طرف دولت ایران هیچ تقاضایی جدیدا درباره این شرکت از دولت بریتانیا نشده است.
شرکت حاضر است برای قرارداد الحاقی جدیدی با دولت ایران وارد مذاکره شود که بر پایه تساوی منافع شرکت و ایران باشد اخیرا شرکت نفت قبل از واقعه ناگوار قتل سپهبد رزم‌آرا همین تذکر را به دولت ایران داده بود مدت قانونی شرکت نفت تا سال ۱۹۹۳ است و به دولت ایران خاطرنشان شده است که به موجب شرایط پیمان سال ۱۹۳۳ دولت ایران نمی‌تواند یک‌جانبه به عملیات بهره‌برداری شرکت نفت خاتمه دهد. به سفیرکبیر انگلیس در تهران دستور داده شده که در این باب یادداشتی به دولت ایران تسلیم نماید.»
این بود جواب هندرسن به لرد ونسیتارت. سپس لرد نام‌برده از نماینده دولت سوال کرد که: «آیا به اعلامیه آیت‌الله کاشانی توجه شده است که او نه فقط قتل رزم‌آرا را به دیده تصویب نگریسته حتی تحریک نموده که مردم برای بیرون راندن شرکت نفت از ایران، به قوه قهریه و بلکه به کشت و کشتار و تخریب متوسل شوند.» هندرسن جواب داد: «دولت بریتانیا هیچ‌گاه حاضر نیست به حرف‌های این فرد ایرانی ترتیب اثر بدهد، زیرا او مسئولیتی ندارد و خود اعتراف کرده که در جنگ گذشته یکی از عمال نازی‌ها در ایران بوده و حتی در واقعه سوءقصدی که بر علیه پادشاه خودش روی داده توقیف و بعدا تبعید گردید.»
قبلا خواستم عرض کنم که جناب هندرسن چه سمتی دارند که در این باب مذاکراتی در مجلس لرد‌ها کرده‌اند. فرض کنیم که دولت انگلیس یکی از صاحبان سهام نفت باشد در آن موقع دولت انگلیس مثل سایر صاحبان سهام است و هیچ امتیازی بر سایرین ندارد و دولت انگلیس باید تحت نظریات شرکت نفت باشد. به هیچ وجه دولت ایران امتیازی به دولت انگلیس نداده که این دولت خودش را در این موقع وارد مرحله کند. من و تمام نمایندگان این مجلس هیچ سمتی برای هندرسن که این حرف‌ها را زده است نمی‌توانیم قائل شویم.
نمایندگان: صحیح است – صحیح است.
دکتر مصدق: قرارداد ۱۹۳۳ که من آن را قرارداد ساختگی می‌دانم به زور تصویب شد و حالا هم می‌خواهند به زور آن را اجرا کنند. ملت ایران به هیچ وجه حاضر نیست زیر بار این زور برود.
نمایندگان: صحیح است.
دکتر مصدق: قسمت دیگر عرض من این است که هندرسن به یک مقام روحانی این مملکت که نماینده این مجلس هم هست و مصونیت هم دارد و از طرف مردم تهران به نمایندگی این مجلس انتخاب شده توهین کرده است. هیچ دولت و ملتی نمی‌بایست به مقدسات یک مملکتی برای منافع خودشان برای این‌که بتوانند تا سال ۱۹۹۳ عایدات نفت جنوب را غارت کنند چنین مطالبی بگویند.
نمایندگان: صحیح است.
دکتر مصدق: مجلس حاضر نخواهد شد که دولتی که صلح بین‌المللی ایجاب می‌کند با او همیشه دوست باشیم معاون پارلمانی‌اش در مجلس لرد‌ها چنین مطالبی اظهار کند.
نمایندگان: صحیح است.
(به پیشنهاد آقای اردلان رای گرفته شد و تصویب گردید.)
آقای تیمورتاش [پیشنهاد کرد]: کمیسیون نفت پیشنهاددهندگان خارج را هم در کمیسیون دعوت می‌کند و با حقوق متساوی با آن‌ها عمل می‌شود.
حسین مکی: ما از خدا می‌خواهیم که دائما تحت کنترل آقایان باشیم و، اما راجع به پیشنهادات از جمله پیشنهاد ایشان و آقای اردلان عرض می‌کنم که پیشنهادِ مقدم پیشنهاد ملی شدن نفت بود و وقتی که ما به آن رای گرفتیم و تصویب شد که صد درصد منافع نفت مال ملت ایران باشد بنابراین پنجاه درصد از بین می‌رود.»
تیمورتاش: من آن قسمت پیشنهادم را که راجع به شرکت در رای است پس می‌گیرم، ولی قسمت دوم را که مربوط به شرکت سایر نمایندگان در مذاکرات است مسترد نمی‌دارم.
رئیس: آئین‌نامه حق شرکت نمایندگان را در کمیسیون داده، ولی حق شرکت در مذاکرات را ندارند، زیرا مخالف آئین‌نامه است.
(در این وقت ماده ۳۵ آئین‌نامه که در این مورد تصریح دارد قرائت شد)
تیمورتاش: به حکم اجبار پس می‌گیرم.
عده‌ای از نمایندگان: حکم اجباری ندارد.
آقای فقیه‌زاده [پیشنهاد کرد]: جلب نظر متخصصین خارجی در کمیسیون با حضور متخصصین داخلی عملی شود.
حسین مکی: شرکت متخصصین داخلی از بدیهیات است و خوب است در ضمن پیشنهاد آقای اردلان نوشته شود متخصصین خارجی و داخلی.»
(چون آقای فقیه‌زاده با نظر آقای مخبر کمیسیون موافقت کردند نسبت به نظر آقای مکی رای گرفته شد تصویب و پیشنهاد آقای اردلان اصلاح گردید.)
آقای مخبر فرهمند [پیشنهاد کرد]: آقایان نمایندگان می‌توانند پیشنهادات خود را تا پانزده روز بعد از تشکیل کمیسیون داده و حق حضور در کمیسیون برای توضیحات داشته باشند. [..]راجع به بیانات آقای جمال امامی باید عرض کنم که اولا مجلس شورای ملی هیچ‌گاه تحت تاثیر واقع نمی‌شود و نمایندگان هم در انجام وظیفه خود هیچ انتظار ندارند آقای دکتر مصدق از آن‌ها تشکر کند، زیرا ما انجام وظیفه کرده‌ایم و انجام وظیفه هم جای سپاس‌گزاری ندارد.
دکتر مصدق: صحیح است.
مخبر فرهمند: ثانیا این‌که گفته شد در مجلس لرد‌های انگلستان مذاکراتی شده است من حرفی ندارم آن‌ها هر چقدر می‌خواهند به نفع خود حرف بزنند، ولی حق ندارند به روحانیت ما توهین کنند.
حسین مکی (مخبر کمیسیون نفت): در صورتی که پیشنهادات مربوط به اصلی باشد که در ماده‌واحده پیش‌بینی شده پیشنهاد آقای مخبر فرهمند را قبول دارم.
(پیشنهاد مخبر فرهمند رای گرفته و تصویب شد.)
کشاورز صدر: در مورد دعوت متخصصین خارجی از متخصصین انگلیسی دعوت نخواهد شد.
(پس از توضیحات آقای مخبر کمیسیون نفت کشاورز صدر پیشنهاد خود را پس گرفت)
(سعید مهدوی نیز پیشنهاد خود را مسترد کرد.)
رئیس: دیگر پیشنهادی نرسیده و اکنون باید رای بگیریم، ولی قبل از رای عرض می‌شود که آقای فرامرزی نامه‌ای نوشته‌اند و در آن تذکر داده‌اند که، چون من مریض هستم نتوانستم در جلسه حاضر شوم و توضیح داده‌اند که کماکان موافق آن اصلی هستم که آن را امضا کرده‌اند.
اعلام رای و تظاهرات
رئیس: حالا رای می‌گیریم به گزارش کمیسیون نفت و تبصره‌هایی که بدان ملحق شد. آقایانی که موافق‌اند قیام کنند.
کلیه نمایندگان حاضر در جلسه قیام کردند و به مجرد قیام نمایندگان ناگاه صدای کف از جایگاه تماشاچیان و لژ جراید برخاست و فریاد «هورا» و «زنده باد نمایندگان مجلس شورای ملی ایران» فضای جلسه را پر کرد.
چون احساسات و تظاهرات بسیار شدید و دامنه‌دار بود نمایندگان از آقای رئیس خواهش کردند که جلوی آن گرفته نشود و اجازه بدهند ادامه پیدا کند.
مدت سه یا چهار دقیقه کلیه حاضرین در مجلس فریاد می‌زدند «زنده باد نمایندگان دوره شانزدهم مجلس شورای ملی»، «زنده باد نمایندگان اقلیت».
این تظاهرات یک محیط پر از شوری ایجاد کرده بود و تا موقعی که نمایندگان تالار جلسه را ترک کردند دنباله آن هنوز ادامه داشت.
به مجرد تصویت گزارش کمیسیون نفت آقای دکتر مصدق روی چند نفر از جمله آقای دکتر بقایی و دکتر شایگان را بوسید و وکلا در ساعت دوازده‌ونیم در حالی که هنوز صدای کف و فریاد هورا شنیده می‌شد تالار جلسه را ترک گفتند و جلسه ختم گردید.
ایران نخستین کشوری بود از کشورهای نفت‌خیز که شرکت ملیِ خاصِ خود را ایجاد کرد و قانون نفت نوشت و قرارداد مشارکت و خدمت در زمینۀ نفت ابداع کرد و دیگر کشورهای صاحب نفت در تاریخ‌های مؤخر به اقتفای ایران عمل کردند... مناطقی چون کویت و قطر و ابوظبی را در سلک تولیدکنندگان نفت درآورد و این مناطق که در آن ایام مجموع جمعیت‌شان به اندازه یک محله از محلات تهران نمی‌شد، در سایه درآمد نفت صاحب اسم و رسم شدند و به زودی کشورهای نوظهوری در نقشه جغرافیاییِ سواحل خلیج فارس سر درآوردند... ملی شدن نفت ایران الهام‌بخش ملت‌های دیگر بود که حسّ مقاومت را در برابر تسلط خارجیان تقویت کرد و سطح مطالبات را بالا برد. تنها پنج شش سال پس از کودتا و رجزخوانی‌های کنسرسیوم بود که شرکت‌های نفتی درصدد برآمدند قیمت نفت را ـ که اختیار تعیین آن را داشتند ـ چند سنت تقلیل دهند. این موضوع اعتراض کشورهای صاحب نفت را در پی داشت که به تشکیل اوپک (سازمان کشورهای صادرکننده نفت) انجامید...
