ببینید/ فیل باهوش یاد گرفته با شلنگ دوش بگیرد؛ فیل حسود یاد گرفته آب شلنگ را قطع کند

دیجیاتو: محققان با مشاهده‌ی حسادت فیلی جوان به فیل مسن‌تری که از ابزار استفاده می‌کرد، به لایه‌های عمیق‌تری از تفکر پیچیده در این حیوانات پی بردند.

فیل‌ها عاشق دوش‌گرفتن برای خنک‌کردن خود هستند و بیشتر آن‌ها این کار را با مکیدن آب به داخل خرطوم و پاشیدن آن روی بدن‌شان انجام می‌دهند. اما دانشمندان در مطالعه‌ای تازه، مورد فیلی مسن به نام مری را گزارش داده‌اند که از شلنگ آب درست مانند انسان‌ها برای دوش‌گرفتن استفاده می‌کند. رفتار مری نمونه‌ی ارزشمندی از به‌کارگیری ابزار پیچیده در قلمر‌و‌ی حیوانات است. اما داستان مری به همین‌جا ختم نمی‌شود.

حمام‌های طولانی و مجلل مری آن‌قدر توجه به خود جلب کرده که فیلی حسود در باغ‌وحش برلین متوجه شده است که می‌تواند آب را به روی رقیب در حال حمام خود قطع کند؛ نوعی خرابکاری که به ندرت در بین حیوانات دیده می‌شود.

دوش‌گرفتن‌های طولانی مری حسادت فیل دیگری را برانگیخت

لوسی بیتس، بوم‌شناس رفتاری در دانشگاه پورتسموث که در مطالعه شرکت نداشت، می‌گوید هر دو رفتار که در مقاله‌ی منتشرشده در نشریه کارنت بایولوژی گزارش شده، نشان‌دهنده‌ی این است که فیل‌ها توانایی تفکر پیچیده دارند. او می‌گوید رفتار فیل‌ها نشانگر قدرت حل مشکل یا حتی «بینش» است.

مایکل برشت، عصب‌شناس محاسباتی در دانشگاه هومبولت برلین می‌گوید بسیاری از فیل‌ها از بازی با شلنگ‌ها‌ی آب لذت می‌برند، احتمالاً به این دلیل که آن‌ها را به یاد خرطوم می‌اندازند. اما مری آب‌بازی را به سطح دیگری برده است.

مری، فیل آسیایی ۵۴ ساله و ساکن سالخورده‌ی باغ‌وحش، با استفاده از خرطوم خود شلنگی را بالای سرش نگه می‌دارد و آن را به جلو و عقب تکان می‌دهد تا آب به تمامی بدنش بریزد. فیل‌ها خرطوم‌های فوق‌العاده‌ای دارند که می‌توانند از آن برای گرفتن اشیا به روش‌های مختلف استفاده کنند. مری با سر خرطومش نحوه‌ی پاشیدن آب شلنگ را تغییر می‌دهد تا قسمت‌های مختلف بدنش را خیس کند و آن را مانند کمند تاب می‌دهد تا آب روی کمرش نیز سرازیر شود.

لنا کافمن، دانشجوی تحصیلات تکمیلی دانشگاه برشت، هنگام مطالعه‌ی انواع دیگر رفتارها در فیل‌های باغ‌وحش متوجه‌ی استفاده از شلنگ توسط مری شد. نگهبانان باغ‌وحش به او گفتند که مری این کار را مرتب انجام می‌دهد. بنابراین کافمن و همکارانش شروع به فیلم‌برداری از دوش‌گرفتن مری در طول یک سال کردند و نحوه‌ی واکنش حیوان به تغییرات در تنظیمات را آزمایش کردند.

به عنوان مثال، وقتی محققان به مری شلنگ‌هایی با اندازه‌های مختلف دادند، او کمتر از شلنگ کوچک‌تر استفاده کرد؛ زیرا تغییر پاشش آب با خرطومش را سخت‌تر می‌کرد. نحوه‌ی استفاده‌ی انعطاف‌پذیر مری از شلنگ‌ها، این ابزارهای نسبتاً پیچیده برای اهداف مختلف و درک ظاهری او از پرتابه‌شناسی آب، محققان را تحت‌تأثیر قرار داد؛ زیرا قبلاً چیزی شبیه به آن را در فیل‌ها ندیده بودند.

مری «چپ‌تنه» است، معادل چپ دست در انسان؛ بنابراین هنگام نگه‌داشتن شلنگ، راحت‌تر به سمت چپ بدنش دسترسی دارد. او معمولاً سمت راست بدنش را با خرطومش آب‌پاشی می‌کند؛ اما به نظر می‌رسید که فیل‌های اطرافش هرگز از تکنیک او استفاده نکردند. برشت، مری را فیلی بسیار استثنایی توصیف می‌کند.

از آنجایی که مری در طبیعت به دنیا آمده و قبلاً در باغ‌وحش‌های دیگری زندگی کرده است، مشخص نیست که دوش‌گرفتن را از فیل‌های دیگر آموخته یا این استراتژی را خودش ابداع کرده است. در مدت زمانی که برشت و همکارانش با مری سپری کردند، به او زمان دوش‌گرفتن بیشتری با شلنگ دادند و روشش را ستایش کردند. مری از بودن در مرکز توجه لذت می‌برد و به نظر می‌رسید که به دوستان خود پز می‌داد. برشت می‌گوید او سر دوش را به اطراف تکان می‌داد که انگار می‌خواهد بگوید: «هی، شلنگ دست منه، ببین!»

اما فیل‌های دیگر برخلاف دانشمندان، چندان تحت‌تأثیر قرار نگرفتند؛ به‌ویژه آنچالی ۱۲ ساله که در باغ‌وحش به دنیا آمده بود. برشت می‌گوید: «او واقعاً دیوانه‌ی شلنگ‌ها است.» و اضافه می‌کند که مراقبان مجبور بودند دسترسی به شلنگ را در کودکی آنچالی محدود کنند، زیرا آنچالی آنقدر با شلنگ‌ها بازی می‌کرد که باعث نابودی آن‌ها می‌شد.

هنگامی که محققان شروع به دادن زمان اضافی برای دوش‌گرفتن به مری کردند، به نظر می‌رسید آنچالی از این کار ناراحت بود. برشت می‌گوید: «من فکر می‌کنم ممکن است این [زمان اضافی دوش‌گرفتن] حسادت [آنچالی] را کمی افزایش داده باشد.» چند هفته پس از شروع آزمایش‌ها، آنچالی متوجه شد که می‌تواند دوش‌گرفتن‌ هم‌نوعش را با برداشتن شلنگ با خرطومش و پیچاندن آن برای جلوگیری از جریان آب، قطع کند.

برشت می‌گوید اعضای آزمایشگاه او در ابتدا باور نداشتند که آنچالی به اندازه‌ی کافی باهوش باشد تا عمداً کار مری را خراب کند. اما چندین چیز آن‌ها را متقاعد کرد که آنچالی دقیقاً می‌دانست چه کار می‌کند. پیچاندن شلنگ رفتاری پیچیده است که به پیچ‌و‌تاب و فشار زیاد نیاز دارد. در طول هفته‌هایی که محققان در حال مطالعه‌ی دوش‌گرفتن‌های مری بودند، آنچالی بیشتر شروع به پیچاندن شلنگ کرد و در انجام آن بهتر شد که نشان می‌داد که در حال تمرین و یادگیری است. او همچنین شروع به ایستادن روی شلنگ کرد، کاری که مراقبان باغ‌وحش به‌طور خاص به فیل‌ها آموزش داده بودند که نباید انجام بدهند.

آنچالی انگیزه‌ی بالقوه‌ی دیگری نیز داشت؛ مری گهگاه نسبت به این فیل جوان‌تر رفتار تهاجمی نشان می‌داد. وقتی مری به سمت او می‌رفت و با خرطومش به او ضربه می‌زد، آنچالی با قطع‌کردن آب دوش واکنش نشان می‌داد. علاوه‌بر‌این، وقتی فیل‌های دیگر درحال آب‌بازی بودند، آنچالی شلنگ را قطع نمی‌کرد که نشان می‌دهد او خصوصا مری را هدف قرار می‌داد.

بیتس توضیح می‌دهد که هر دو رفتار مری و آنچالی به جای آزمون و خطای ساده، بینش را نشان می‌دهد، اما اثبات این موضوع بدون مشاهدات بیشتر دشوار است. بیتس گفت بدیهی است که ما نمی‌دانیم آیا قصد اصلی آنچالی متوقف‌کردن دوش‌گرفتن مری بود یا خیر؛ اما این واقعیت که او پشتکار داشت و در انجام این کار بهتر شد، کاملا قانع‌کننده است.

بیتس می‌گوید مشخص نیست آنچالی از مری انتقام می‌گرفت یا فقط او را به روشی که برخی از میمون‌ها هنگام بازی انجام می‌دهند، اذیت می‌کرد. اما وی می‌گوید یافته‌ها‌ی مطالعه اهمیت نظارت بر رفتار حیوانات در اسارت را در طول زمان نشان می‌دهد. بیتس گفت: «من متقاعد شده‌ام که فیل‌ها و احتمالاً تعداد زیادی از حیوانات انواع کارهای جالب را انجام می‌دهند که ما اغلب متوجهش نمی‌شویم، یا آن‌ها را به عنوان حوادث جدا‌از‌هم [ و غیر‌دنباله‌دار] یا داستان‌های بی‌اهمیت در نظر می‌گیریم.»